Krytyka geopolityki klasycznej – geopolityka krytyczna i feministyczna

Geopolityka jest zatem zjawiskiem tak samo kulturalnym, jak i politycznym i zazwyczaj też narodowym. Kultura normalizuje ciągłe prowadzenie geopolityki na całym świecie.
~ Colin Flint

W naukach społecznych dominują dwa główne podejścia: pozytywistyczne i postpozytywistyczne. To pierwsze można wytłumaczyć wypowiedzią Emile Durkheima: „fakty społeczne trzeba badać tak, jak rzeczy”. Opiera się na przekonaniu, że badacz funkcjonuje poza przedmiotem badania, w związku z tym nauki społeczne i polityczne można analizować w ten sam sposób, co nauki ścisłe. Tradycyjne podejście badawcze oparte jest na założeniach racjonalizmu. Rozróżnia ono od siebie przedmiot i podmiot jako dwa niezależne obiekty. Geopolityka w ujęciu klasycznym skupia się na tradycyjnie rozumianej przestrzeni geograficznej i walce o nią. Państwo traktuje jako organizm geograficzny lub zjawisko w przestrzeni (Rudolf Kjellen, 1916). Takie podejście dominowało od końca XIX wieku do zakończenia II wojny światowej. 

Według jednej z wielu współczesnych definicji, geopolityka jest podejściem naukowym, wzorcem badawczym, który charakteryzuje się analizą zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii geografii jako przestrzeni, z wykorzystywaniem badań obejmujących wiele dziedzin wiedzy (Leszek Sykulski, 2009).

Podejście postpozytywistyczne kwestionuje istnienie prawdy obiektywnej, a tym samym możliwość rozdzielenia badacza od przedmiotu badań. Zaczęło rozwijać się po I wojnie światowej. Socjologowie Peter Berger i Thomas Luckmann twierdzą, że rzeczywistość, wbrew pozorom, nie jest obiektywna i zewnętrza wobec człowieka – tworzona jest przez ludzi i może być traktowana jako forma świadomości społecznej. 

Na fali podejścia postpozytywistycznego zaczął kreować się feminizm. Od lat 60. XX wieku widzimy rosnącą obecność kobiet w sferze publicznej; naukowej, politycznej. Dzięki nim prowadzenie badań nad patriarchatem, nierównością oraz hierarchią społeczną ze względu na płeć zaczęło zyskiwać popularność. Badaczki dostrzegły związek między prywatną relacją kobieta-mężczyzna, a wszystkimi społecznymi konstrukcjami władzy. Wcześniej utrzymywano, że czynniki intymne, tj. płeć, nie wpływają na pozycję na arenie politycznej i międzynarodowej. Należy zaznaczyć, że w tamtym czasie dominował patriarchat, to mężczyźni tworzyli sferę publiczną. Do tej pory w badaniach geopolitycznych rola kultury, jej wartości i tożsamości płciowej, była pomijana, nie dostrzegano między nimi związku. Wówczas badaczami byli również jedynie mężczyźni – dlatego teorie o stosunkach międzynarodowych zostały podporządkowane paternalistycznemu punktowi widzenia i prezentowały go jako ogólnoludzki.

Chcąc tłumaczyć zjawisko feminizmu, należy podkreślić jego niejednolitość. Wyodrębnić można w nim różne nurty (fale). W zależności od podziału, wyróżniamy m.in. nurt empiryczny, perspektywistyczny, postmodernistyczny, liberalny, marksistowski, radykalny. W większości, zaliczane są one, przez badaczy, do ujęć postpozytywistycznych. Feministyczne podejście do patriarchalnego porządku społecznego wpisuje się także do teorii krytycznych, utrzymywanych w duchu haseł Karola Marksa. Pomimo wewnętrznego zróżnicowania feminizmu pod względem filozofii, poglądów, teorii można wyróżnić główne przesłanie: brak zgody na nierówności społeczne stanowiące pochodną różnic płciowych. 

Założeniem geopolityki krytycznej jest wielość kultur i narracji geopolitycznych będących istotą świata. Stara się: dekonstruować tradycję i historię myśli geopolitycznej; zrozumieć działania polityczne podejmowane przez kraje; określać źródła dotychczasowych sposobów opisywania świata. Geografia feministyczna, a później geopolityka feministyczna, zaczęła kształtować się pod koniec lat 80. XX wieku. Przez niektórych uważana jest za odłam geopolityki krytycznej, z uwagi na wspólne cechy, tym samym stanowiąc gałąź geografii politycznej. Geopolityka feministyczna, podobnie jak i podejście krytyczne, kwestionują dotychczasową obiektywność charakteru badań geopolityki klasycznej. Podważają jej znormatywizowane założenia. Podejście feministyczne do geopolityki nie jest jednak identyczne do krytycznego. Bada wpływ czynników geograficznych i kulturowych na kształtowanie tożsamości w oparciu o płeć i wynikającą z tego powinność społeczną. Dostrzega kreowaną rolę płci i dąży do osiągnięcia równości wszystkich ich przedstawicieli. Dotychczasowy patriarchalny porządek społeczny, postrzeganie świata, dominacja zachodnich, męskich elit, czyli to, co marginalizuje i wyklucza inne grupy społeczne czy cywilizacje, jest dekonstruowane. 

Podobnie jak sam feminizm – geopolityka feministyczna jest zróżnicowana wewnętrznie. Ma odmienne podejścia i metody badawcze. Dla wszystkich jednak punktem wyjścia jest człowiek, różnice między ludźmi związane z płcią kulturową. Wskazuje i wyjaśnia, w jaki sposób funkcjonowanie międzynarodowego systemu politycznego i gospodarczego tworzy i podkreśla upośledzoną pozycję pewnych grup społecznych. Nie skupia uwagi, jak tradycyjna geopolityka, na rywalizacji między państwami. 

Geopolityka feministyczna opowiada się po stronie mniejszości. Bada procesy dominacji i przemocy, które są narzucane przez elity. Analiza patriarchatu przez geopolitykę feministyczną dowodzi, że jest on głównym powodem ucisku kobiet. Zarzuca geopolityce krytycznej uleganie męskim stereotypom analizy świata, co skutkuje utrzymywaniem się nierówności. Wzbogaca współczesną geopolitykę o nowe problemy, m.in. wskazuje na lekceważenie kwestii pozornie apolitycznych. Wciąż jednak musi zwracać uwagę na powielane schematy związane z męską dominacją. Podkreśla konieczność uwzględniania tego zjawiska w badaniach globalnych. Nie jest alternatywą badań geopolitycznych, a jedynie dodaje do niej nowe konteksty badawcze, ukazując zjawiska społeczno-polityczne z szerszej perspektywy. Nie ma na celu panegiryzowania pojęcia płci, lekceważąc tym samym inne kluczowe czynniki w badaniach geopolitycznych. Należy jednak pamiętać o jej zróżnicowaniu wewnętrznym i niegeneralizowaniu jej wewnętrznych podziałów do jednego nurtu badań.

Tekst: Aleksandra Włodarczyk

Bibliografia

Macała J., Geopolityka feministyczna: główne problemy [online], 2014, DOI: 10.1515/curie-2015-0010.

Gasztold A., Perspektywa feministyczna w badaniach nad terroryzmem [online: https://www.researchgate.net/publication/325796718_Perspektywa_feministyczna_w_badaniach_nad_terroryzmem], 2018, DOI: 10.14746/pp.2018.23.2.3.

Sykulski L., Geopolityka. Skrypt dla początkujących, Częstochowa 2014.

Potulski J., Perspektywa feministyczna w geopolityce – geopolityka feministyczna [online: http://przeglad.org/wp-content/uploads/2015/01/Potulski_Jakub_PG_t.3.pdf], „PRZEGLĄD GEOPOLITYCZNY” t. 3/2011.