„Jestem tylko meteorem” – „Przybyszewski krytycznie”

Tom 6 i 8 edycji krytycznej dzieł literackich Stanisława Przybyszewskiego pod redakcją naukową Gabrieli Matuszek-Stec.

Tom 6 – Dzieci nędzy i Adam Drzazga wstęp, edycja, komentarze i dodatek krytyczny Katarzyna Badowska

Tom 8 – dramaty Dla szczęścia, Złote runo, Goście, Matka, Śnieg, wstęp, edycja, komentarze i dodatek krytyczny Hanna Ratuszna

„A może być, że jestem tylko meteorem, który na chwilę zabłyśnie, na chwilę ludzkość straszy i przeraża, a potem nagle ginie. (…) Niech zgasnę, czym prędzej zgasnę, bym mógł tylko w wzmożonej potędze powrócić… A wrócę – wrócę!”

(Przybyszewski S., W zwierciadle [w:] Krzyk, Lwów 1917, s. 40-41)

Zarzekał się i wreszcie doczekał. Po blisko 100 latach powstająca pełna edycja dzieł Przybyszewskiego – pełna zarówno wobec dorobku meteora Młodej Polski, jak i pełna w rozumieniu edytorskim i naukowym – zadziwia swoją skrupulatnością i rozmachem. Oferta Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego w roku 2023 została rozszerzona o dwa kolejne tomy (tuż po wydanym w 2022 roku tomie 1 – Pentalogia: proza poetycka oraz tomie 3 – Trylogia: Homo Sapiens) dzieł literackich Stanisława Przybyszewskiego.

Dylogia: Dzieci nędzy, Adam Drzazga, zamieszczona w tomie 6 to nieoczekiwane i nagłe spotkanie czytelnika z rodziną Krywło na pogrzebie ich ojca. Nie jest to w żadnym wypadku rzewna historia rodzicielstwa, to brutalne odarcie człowieka z jego niezależności i ukazanie chorób psychicznych z perspektywy chorych, zdegenerowanych. Mentalność opisu zdarzeń dominuje w procesie narracyjnym. Jest to niespotykana podówczas próba uchwycenia przez literaturę zmienności myśli, psychiczności procesu narracji. Dylogia, mówiąca o kondycji człowieka, ukontekstowiona w religie europejskie i wschodnie, w biologiczne i popędowe elementy bytowania to tekst nieprzewidywalny, trudny do jednoznacznego określenia po jednorazowej lekturze, ale tym bardziej inspirujący, że powoduje niedosyt w nieostatecznym zrozumieniu wszystkich konotacji i odniesień kulturowych. Opowieść o narodzinach świata ludzkiego i jego apokalipsie – jak pisze o dylogii autorka wstępu Katarzyna Badowska – to w moim odczuciu opis narodzin apokalipsy i ona sama.

Tom 8 to pierwsza z trzech zapowiedzianych książek poświęconych twórczości dramatycznej Stanisława Przybyszewskiego. Znajdujące się w nim dramaty: Dla szczęścia, Złote runo, Goście, Matka, Śnieg to formy prekursorskie wobec symbolizmu w literaturze polskiej. Utwory bazują na podobnej tematyce: małżeństwa i romansu kochanków, których życie to rozgrywka na arenie moralnych wyborów i dążenia do spełniania pragnień, popędów i życiowych powołań.

Przybyszewski polemizuje z myślą europejskiego dramatu – formą dramatu Maeterlincka (w szczególności w dramacie Goście) czy kategoriami kłamstwa i prawdy. Przeciwnie do Ibsenowskiej idei, u Przybyszewskiego, tam, gdzie marzy się o złotym runie, tam pojawia się myśl o kłamstwie ocalającym.

Język – to jest to, co w twórczości Przybyszewskiego powoduje, że popadamy w miłość do jego dzieł. Dramaty miłosne w sposób jeden z bardziej poetyckich i zmysłowych w literaturze polskiej ukazują brutalne myśli ludzi, nierzadko przy tym wskazując na silne tendencje manipulatorskie postaci. Charakterystyczna dla twórczości młodopolanina silna uczuciowość, poznawana dzięki interocepcji bohatera, powoduje u czytelnika skonfundowanie między tym, co prawdziwe, widoczne, a tym, co możemy nazwać oczekiwaniami i skrytymi pragnieniami wobec siebie i innych.

Spełnienie życiowe, szczęście, miłość to najgłośniej podnoszone kwestie, budujące egzystencjonalny wymiar jednostki. To jak Przybyszewski tworzy świat wartości, zadziwia nawet teraz. Czy powinniśmy go nazywać prowokatorem, czy może zastanowić się nad tym, jaki kierunek relacjom międzyludzkim nadały postulaty meteora Młodej Polski?

W wydaniach krytycznych dzieł Stanisława Przybyszewskiego godna podziwu jest analiza i omówienie w dodatku krytycznym wszelkich zmian wprowadzonych do tekstów dramatów na przestrzeni lat. We wstępie można odnaleźć informacje biograficzne, które wiążą wydarzenia z życia autora z momentem powstawania utworów literackich oraz ciekawe interpretacje badaczek; tom 6 w opracowaniu Katarzyny Badowskiej, tom 8 – wstęp Hanna Ratuszna. Nie zabrakło również rozdziału poświęconemu recepcji twórczości Przybyszewskiego oraz umiejscowienia jej w kontekstach kulturowych, oraz modach.

Co ważne, słowa wstępu wyjaśniają wybór tekstów, które znalazły się w poszczególnych wydaniach, dzięki czemu czytelnik z pełną świadomością sytuuje twórczość Przybyszewskiego na tle innych jego dzieł, a także na linii historii literatury światowej.

Atutem wydań są przedrukowane we fragmentach rękopisy, afisze teatralne oraz zdjęcia pierwszych wydań książek Przybyszewskiego. Podnosząc kwestie czysto wizualne i praktyczne – książki są duże, dla jednych to plus, dla drugich minus. Przekonujące jest jednak w obu przypadkach ich edytorskie opracowanie. Czytelność i przejrzystość układu tekstu uważam za ogromną wartość edycji krytycznej dzieł literackich Stanisława Przybyszewskiego.

Wiele słów i oskarżeń padało w kierunku postaci autora. Legendy i plotki na długi czas stały się twórczyniami nie tylko jego osoby, ale także całego dorobku literackiego. Uważam, że dla takiej literatury należy przyswoić niecodzienną filozofię Przybyszewskiego, czerpać ze słowa, metaforyki i emocjonalności, którą oferuje modernista i wyjść poza schematy narzucone przez społeczne tabu i konwenanse. Żyje się raz! Żal, by w tak krótkim życiu, nie być choć przez chwilę natchnionym kontrowersją fabuły i patosem emocjonalnym wybrzmiewającym w słowach twórcy dramatów, powieści i próz poetyckich – Stanisława Przybyszewskiego. Eviva l’arte!

Michalina Bujak